GAN NHIỄM MỠ – BỆNH DỄ MẮC, LÀM SAO PHÒNG VÀ TRỊ HIỆU QUẢ

Theo điều tra của Viện Dinh dưỡng Quốc gia, Việt Nam hiện có gần 7 triệu người bị thừa cân, béo phì. Tại các thành phố lớn, tình trạng thừa cân, béo phì lên tới 30%. Tỉ lệ thừa cân béo phì gia tăng kéo theo nhiều bệnh lý liên quan như rối loạn mỡ máu, tiểu đường…cũng gia tăng.

Trong khi đó, nghiện rượu và mắc một số hội chứng chuyển hóa như béo phì, rối loạn mỡ máu, tiểu đường là những nguyên nhân chính gây gan nhiễm mỡ.  90% người uống bia nhiều trên 60g chất cồn mỗi ngày bị gan nhiễm mỡ và 75% người thừa cân béo phì mắc căn bệnh này. Tiếp tục uống rượu trên 40g/ ngày thì tỷ lệ 30% trường hợp gan nhiễm mỡ  có nguy cơ diễn tiến sang xơ hóa gan.

Điều đáng nói là gan nhiễm mỡ ở gian đoạn đầu không có dấu hiệu. Người bệnh chỉ tình cờ phát hiện khi khám sức khỏe định kỳ hoặc khám tầm soát một bệnh lý khác.

 

I.  Phân loại nguyên nhân gan nhiễm mỡ

Gan nhiễm mỡ là tình trạng chất béo trong gan vượt quá 5% trọng lượng gan. Dựa vào nguyên nhân, gan nhiễm mỡ được chia 2 nhóm bệnh.

1. Gan nhiễm mỡ do rượu bia

“Nếu nguyên nhân do rượu thì khả năng diễn tiến thành viêm gan mãn tính và xơ gan là trên 50%”

Khi uống rượu, chất cồn trong rượu bia làm gia tăng tiêu hủy lipid ở các mô ngoại biên và gia tăng lượng acid béo tự do từ mô mỡ đến gan, vì vậy tăng tích lũy triglyceride tại gan. Cụ thể, chất cồn trong rượu bia khiến tế bào Kupffer – một đại thực bào nằm ở xoang gan bị kích hoạt làm gián đoạn quá trình oxy hóa acid béo, làm tăng tích lũy và giảm ly giải chất béo, gây mỡ hóa tế bào gan.

Bên cạnh đó, chất cồn cũng có tác động thúc đẩy chuyển dịch các độc tố, vi khuẩn từ ruột vào gan, khiến những người uống nhiều rượu bia dễ bị nhiễm độc. Các độc tố này làm tế bào Kupffer bị kích hoạt quá mức sản xuất các chất gây viêm, gây hoại tử tế bào gan. Cụ thể các toxin kích hoạt tế bào Kupffer làm cho tế bào này phòng thích cytokines và chemokines như TNF-alpha và Interleukin-8. TNF-alpha gây gan nhiễm mỡ, tăng sản xuất các gốc tự do (ROS) thúc đẩy quá trình chết tự nhiên của tế bào gan, IL-8 tăng hoạt hóa bạch cầu đa nhân trung tính đẫn đến viêm gan nhiễm mỡ do rượu bia.

2.  Gan nhiễm mỡ không do rượu bia

“Khoảng 10% tình trạng gan nhiễm mỡ không do rượu bia diễn tiến đến viêm gan mãn tính và xơ gan”

Gan nhiễm mỡ không do rượu bia thường khởi phát từ hội chứng rối loạn chuyển hóa như béo phì, tiểu đường, đề kháng insulin, tăng lipid máu…hoặc do lối sống không khoa học như chế độ ăn nhiều dầu mỡ, uống nhiều nước ngọt, lười vận động dẫn đến ứ đọng nhiều chất béo và glycogen ở gan.

Theo quan niệm trước đây, gan nhiễm mỡ do do béo phì hay tăng mỡ máu được cho là khá lành tính, không nguy hiểm. Tuy nhiên, ngày càng nhiều bằng chứng cho thấy các hạt mỡ tích tụ quá nhiều ở gan trong thời gian dài sẽ khiến tế bào Kupffer bị kích hoạt quá mức phóng tiết các chất gây viêm khiến gan bị tổn thương, có thể gây viêm gan mãn tính do thoái hóa mỡ gan và dần dần dẫn đến xơ gan.

“Theo một nghiên cứu năm 2012 trong tạp chí American Journal of Clinical Nutrition, Những người ăn thừa tới 1.000 calo thực phẩm có đường trong 3 tuần chỉ tăng 2% trọng lượng cơ thể. Mặc dù vậy, lượng mỡ trong gan đã tăng lên đến 27%”

Ngoài hai nhóm nguyên nhân trên, có những trường hợp viêm gan nhiễm mỡ có liên quan đến thuốc hoặc độc tố chuyên biệt nào đó. Độc tố có thể là các sản phẩm hóa dầu (petrochemicals) dùng trong kỹ nghệ hay là hóa chất chứa vinyl chlorine. . Một số thuốc khi dùng quá liều có thể gây gan nhiễm mỡ như các thuốc methotrexate và tamoxifen hoặc là các vitamin tan trong dầu, nhất là vitamin A. Một loại thuốc khác cũng gây tích tụ mỡ ở bụng và gan làm gan nhiễm mỡ là thuốc có chứa hoạt chất corticoid – thành phần trong các thuốc trị hen suyễn, khớp và các loại thuốc đông, nam dược không rõ nguồn gốc.

II.   Phân độ và triệu chứng của gan nhiễm mỡ

1.     Các cấp độ gan nhiễm mỡ

Gan nhiễm mỡ có thể được chia thành 3 cấp độ dựa vào tỉ lệ tích lũy chất béo trong gan so với trọng lượng gan.

Có phân độ trong gan nhiễm mỡ là:

• Nhẹ – độ 1: (5-10%)
• Trung bình – độ 2: 10 – 25%
• Nặng – độ 3: Trên 30%

2.  Triệu chứng gan nhiễm mỡ

Đa số người bệnh không có triệu chứng vì tình trạng lắng đọng mỡ tại gan xảy ra từ từ nên bệnh nhân khó cảm nhận được và vì gan là cơ quan có khả năng bù trừ hoạt động rất tốt. Phần lớn trường hợp gan nhiễm mỡ được phát hiện thấy men gan SLT, AST, GGT tăng cao hoặc sau khi có kết quả siêu âm khi khám sức khỏe định kỳ hoặc khi khám bệnh vì một bệnh lý khác.

Biểu hiện nếu có và thường gặp nhất là mệt mỏi, cảm giác tức nặng vùng gan (vùng dưới bờ sườn bên phải) và có thể làm gan to ra. Gan nhiễm mỡ cũng có thể gây tình trạng vàng da, buồn nôn và nôn, chán ăn, mất tập trung, rối loạn tâm thần. Khi xuất hiện triệu chứng thì có thể bệnh đã diễn tiến nặng sang viêm gan, xơ gan và thậm chí là ung thư gan.

 “Gan nhiễm mỡ kèm viêm gan (men gan tăng), có đến 30% sẽ tiến triển đến xơ gan”.

III.  Biến chứng gan nhiễm mỡ

Nếu ngừng uống rượu và cải thiện tốt các bệnh lý liên quan, gan nhiễm mỡ có thể phục hồi. Ngược lại, gan có thể tiến triển thành những giai đoạn khác như viêm gan, xơ gan thậm chí ung thư gan.

1. Viêm gan nhiễm mỡ

Viêm gan nhiễm mỡ là tình trạng tổn thương gan, đặc trưng bởi hình ảnh tế bào gan phình to như bong bóng chứa nhiều hạt mỡ nhỏ, tẩm nhuận nhiều bạch cầu đa nhân trung tính ở các tiểu thùy gan.

Viêm gan nhiễm mỡ giai đoạn đầu thường không có triệu chứng lâm sàng. Một số trường hợp có thể mệt mỏi, chán ăn, sợ mỡ, đau tức vùng gan, vàng da. Xét nghiệm giai đoạn này thấy biểu hiện hủy hoại tế bào gan, siêu âm gan có dấu hiệu nhu mô gan thô hoặc hình ảnh viêm gan mạn tính. 

2. Xơ gan

“30% gan nhiễm mỡ diễn tiến thành xơ gan nếu không kiểm soát kịp thời”

Xơ gan là quá trình tổn thương gan lan tỏa mãn tính bất hồi phục, đặc trưng bởi sự xơ hóa và hoại tử tế bào gan, hình thành những nốt bất thường ở gan.

Dưới các tác nhân gây hại như rượu bia, tế bào Kupffer hoạt động quá mức, sản sinh nhiều chất gây viêm. Trong đó có TGF-β – yếu tố kích hoạt tế bào hình sao sản sinh mô sợi. Các chất xơ tạo ra ngày càng nhiều gây tổn thương và làm chết tế bào gan, thay đổi hoàn toàn cấu trúc của gan.

3. Ung thư gan

“10% xơ gan diễn tiến thành ung thư gan. Ung thư gan có tỉ lệ tử vong cao 50% – 70% trong 5 năm”

Ung thư gan bao gồm ung thư nguyên phát (khối u xuất hiện tại gan) và ung thư thứ phát (khối u xuất phát từ những cơ quan khác rồi di chuyển đến gan).

Khi các tế bào gan bị hủy hoại hàng loạt phóng thích các yếu tố kích hoạt tế bào Kupffer tiết ra các chất gây viêm làm tăng tình trạng chết tự nhiên của các tế bào gan, đồng thời kích hoạt tăng sinh tế bào gan mới. Nhưng các tế bào mới sinh ra có nguy cơ đột biến tự phát cao dẫn đến ung thư gan.

 

IV.  Cải thiện tình trạng gan nhiễm mỡ

1.   Dùng thuốc cải thiện tình trạng gan nhiễm mỡ

Hiện nay, không có thuốc đặc trị gan nhiễm mỡ, chỉ có thể cải thiện các yếu tố liên quan đến hội chứng chuyển hóa đi kèm với gan nhiễm mỡ nhằm cải thiện tình trạng gan nhiễm mỡ và ngăn chặn diễn tiến đến xơ gan: giảm cân, luyện tập, cải thiện rối loạn lipid máu, tăng huyết áp, tiểu đường.

Nếu là gan nhiễm mỡ do rượu bia, ngưng rượu là biện pháp quan trọng nhất.

Việc dùng thuốc nào cần có chỉ định của chuyên gia. Tự mua thuốc để cải thiện có thể làm tăng gánh nặng cho gan khiến bệnh trầm trọng thêm.

Người bị gan nhiễm mỡ thường có tâm lý nghe theo lời mách uống các loại các loại thảo được, thuốc đông y dân gian, thuốc nam chữ bệnh gan. Tuy nhiên, cả tây y và đông y đều chưa có thuốc đặc trị gan nhiễm mỡ. Trong khi đó, uống một số thuốc trôi nổi, không kiểm định chất lượng có thể tạo gánh nặng cho gan, làm gan tổn thương nhanh hơn.

2. Kiểm soát Kupffer –  Chủ động phòng ngừa và hỗ trợ cải thiện trình trạng gan nhiễm mỡ hiệu quả

Trong cả 2 nhóm gan nhiễm mỡ không do rượu bia và gan nhiễm mỡ do rượu bia, tế bào Kupffer đều tham gia vào quá trình làm gan hư tổn. Do đó, bên cạnh hạn chế rượu bia và ổn định các bệnh lý liên quan, kiểm soát để tế bào Kuppfer không hoạt động quá mức là phương pháp bảo vệ gan từ gốc.

“Lý giải mới về tế bào Kupffer đã mở ra cái nhìn toàn diện về cơ chế bệnh sinh của gan nhiễm mỡ nói riêng và các bệnh lý của gan nói chung”.

Hiện nay, hiệu quả của Wasabia và S. Marianum đã được kiểm chứng bằng nhiều công trình nghiên cứu tại Đức và Nhật Bản. Kết quả nghiên cứu cho thấy, hai tinh chất này giúp kiểm soát tế bào Kupffer, chỉ sau  24 giờ đã giảm trên 50% các chất gây viêm TNF-α, TGF-β, Interleukin…nhờ đó giảm quá trình viêm và tổn thương gan. Trong đó, yếu tố  TNF-α là yếu tố tác động gây gan nhiễm mỡ.

Với những đối tượng gan nhiễm mỡ do rượu, chất cồn trong rượu bia tạo điều kiện thuận lợi cho các độc tố, vi khuẩn từ ruột vào gan. Đây cũng là nguyên nhân khiến những người nghiện rượu bia dễ bị nhiễm độc từ thực phẩm hơn những người không uống rượu bia. Sử dụng Wasabia và S. Marianum giúp tăng gấp 3 lần Nrf2  (loại protein có tác dụng kích hoạt hệ thống chống oxy hóa trong cơ thể) chỉ sau 6 giờ, tăng cường khả năng khử độc, bảo vệ gan và tái tạo các tế bào gan bị hư tổn.

3. Lưu ý trong chế độ dinh dưỡng và sinh hoạt phòng ngừa gan nhiễm mỡ

Trong chế độ dinh dưỡng hằng ngày, bạn nên áp dụng chế độ ăn khoa học bao gồm việc giảm đường, mỡ, các loại thực phẩm giàu cholesterol và triglyceride như phủ tạng động vật, lòng đỏ trứng, thịt đỏ, da gà, vịt, ngỗng, ngan…Thay vào đó, nên dùng các loại dầu thực vật như dầu mè, dầu lạc, đậu nành….tăng cường ăn cá vào các bữa ăn chính và các loại quả có nhiều vitamin như cam, quýt, xoài, đu đủ, thanh long…

Bên cạnh chế độ dinh dưỡng, bạn cũng nên tăng cường vận động cơ thể với mọi hình thức khác nhau tùy theo điều kiện của từng người như chơi các môn thể thao cầu lông, tennis, bóng bàn, bơi, đi bộ, tập thể dục dưỡng sinh…Nên khám bệnh định kỳ để kiểm tra đường huyết, bilan lipid máu gồm cholesterol và triglyceride máu mỗi 6 tháng để phát hiện kịp thời khi gan có dấu hiệu bất thường.

Từ bỏ rượi bia là việc làm cần thiết để có lá gan khỏe mạnh. Nhưng nếu vì tính chất công việc hay thói quen khiến bạn chưa thể bỏ hẳn, một số lưu ý sau sẽ phần nào giảm bớt độc tố của rượu bia giúp giảm nguy cơ gan nhiễm mỡ và bệnh gan do rượu bia.

· Chất cồn trong rượu bia sau khi hấp thu vào cơ thể qua đường uống sẽ được chuyển hóa tại gan. Nhưng gan chỉ có thể chuyển hóa một lượng nhất định. Theo cơ quan nghiên cứu ung thư quốc tế (IRAC), nếu có uống thì nên giới hạn mức độ không quá 2 đơn vị cồn một ngày. Một đơn vị cồn theo Tổ chức Y tế Thế giới bằng 10g cồn nguyên chất, tương đương với 3/4 chai bia, một ly rượu vang 100ml, một cốc bia hơi 330ml, hoặc một chén rượu mạnh 30ml.

· Trước khi uống rượu bia bạn hãy ăn nhẹ hoặc uống một cốc nước để tránh việc cơ thể đột ngột tiếp nhận một lượng cồn gây choáng váng, đồng thời giảm sự hình thành acetaldehyde khi rượu được chuyển hóa trong gan.

· Rượu bia là làm rối loạn hoạt động trao đổi chất, nên trong quá trình uống, cũng nên chọn đồ ăn kèm bổ sung lượng vitamin cho cơ thể như trứng vịt, đậu, cá rô, khoai tây, mướp đắng, các loại rau xanh, cà chua, củ cải… Rượu bia cũng làm độc tố, vi khuẩn tăng chuyển dịch từ ruột vào gan nên khi uống rượu bia, cần thận trọng với các loại thực phẩm bẩn chứa vi khuẩn, hóa chất…

Do nguyên nhân xuất phát từ rượu bia và các hội chứng chuyển hóa, gan nhiễm mỡ được xem là bệnh thời đại ngày càng có xu hướng gia tăng.

Vì chưa có thuốc đặc trị, điều chỉnh chế độ dinh dưỡng và tập luyện thói quen sinh hoạt năng động hơn là chìa khóa để cải thiện và phòng ngừa bệnh gan nhiễm mỡ thành công. Bên cạnh đó, kiểm soát hoạt động của tế bào Kupffer cũng là giải pháp bảo vệ tế bào gan từ gốc, ngăn ngừa gan nhiễm mỡ diễn tiến sang những giai đoạn nặng hơn.

 Đông Hùng